İsmail Onarlı
Alevi-Bektaşilerin temel ibadeti olan Ayn-ı Cemlerin ayrılmaz bir parçası, semah dönmektir. Semah cemin belli bir bölümünde bağlama eşliğinde kadın ve erkek canların, çalınan ezgili nefesler eşliğinde birlikte yaptıkları döngüsel dinsel törendir. Semah dönmek, cem töreni içindeki 12 hizmet ritüellerinden birisidir.
Semah dönen sofular ve bacılar manevi hazzın, sevginin, ilahi aşkın dorukta olduğu zaman ötesi bir duygulu an yaşarlar. Semah dönenler kendileri olmayıp, adeta bir başka alemdeymişcesine, kendilerinden geçercesine, büyük vecd ile şevkle, ruhsal huzur içinde ayrı bir dünyaya döne döne yolculuk ederler. Semahı izleyen canlar da bu döngüsellikten büyülenerek ibadetlerini eda ederler.
Alevilerin döndükleri bu semahlar, asli ibadeti olan Cem ayinlerinden ayrı düşünülemez. Aleviler, semahın kaynağının Miraç dönüşünde Hz. Muhammed ve 40 yareninin yaptıkları Kırklar Cemi‘nden kaldığına inanırlar. Bu öz ve inanç içeriği bilinmeden cem ve semah anlaşılmaz. Öncelikle bu anlayışın kavranması gerekir.
Semahlarda yöresel ayrılıklar çok görülür. Bunun nedeni de Alevilerin yerleşik olmamalarından ve göçebe toplum yaşam biçiminin hareketliliğinden kaynaklanmaktadır. Zaman ve mekâna göre değişip dönüştüğünden, gerektiği hallerde kurallar yaşam biçimine göre yeniden düzenlenmektedir. Semahların başlangıcı, döngüsel motifleri ve bitiminde görülen bölgesel farklılıklar biraz da buradan kaynaklanmaktadır.
Malatya’nın Arapgir ilçesinin Alevi köylerinde diğer bölgelerde görülen “Kırklar, Kırat, Alinur, Turnalar, Erkân” gibi semahların yanında, yöreye özgü “Ya Hızır Semahı”yla da ibadet eda edilir. Yücel Başmakçı’nın Semeği (Boğazlı) Köyü’den Süleyman Elver’den 17.6.1966 tarihinde derleyerek notaya aldığı ve TRT Halk Müziği repertuarına (sıra no: 2109) kazandırdığı “Ya Hızır Semahı”nı cemlerde kadın erkek birlikte dönerler. 2 bacı 2 sofu ya da 3 bacı 3 sofu olmak üzere 12 kişiye kadar semaha dururlar ve daire içinde meydanda figürler icra edilir. Bu semah, Şubat aylarında icra edilen Hızır Cemlerinde dönüldüğü gibi, diğer cemlerde de aynen uygulanmaktadır. Semahın sözleri şöyledir:
Muhabbet eyledim sadık yar ile
Ne hoş yerde ıras geldik yar yara
Müşerref olmuşam hub cemâline
Ne hoş yerde ıras geldik yar yara
Of, of, of, of, of geldik yar yara
Meydanında dolu bâde içilir
Didârından Hakk’ın nuru saçılır
Bahcanızda gonca güller açılır
Ne hoş yerde ıras geldik yar yara
Of, of, of, of, of geldik yar yara
(Pervane)
Lisanından türlü kelam söyledi
Özü turap enginleri boyladı
Gönlümüzü gamdan azad eyledi
Ne hoş yerde ıras geldik yar yara
Feryadi’n çektiği şu aşkın odu
Şirindir sohbeti lezzeti tadı
Hanedandır Şah-ı Merdan evladı
Ne hoş yerde ıras geldik yar yara
Eylen dur sallan dur
Hiç gitmeden orda dur
Şeyh Hasan Ocağı‘nda Görgü Cemlerinde Hatayi’nin Mirâçlama nefesi çalınıp söylenirken arada yapılan “Kırklar Semahı”da hızlı yürüyüşle göğe uçmağı simgeleyen el ve kol hareket figürleri yapılır. Bu ritüeller Hz. Muhammed’in göğe yükselişini ve Allah ile konuşmasını sembolize eder. Bu semahın sonunda dede “semazenlere” dua eder ve Yunus Emre’nin şu nefesi söylenir. Ve Tevhid ilahisine geçilir. Miraçlamanın sonunda dede bir gülbank okur.
Canım kurban olsun senin yoluna
Adı güzel kendi güzel Muhammed
Hak nasip eylesin seni dilime
Adı güzel kendi güzel Muhammed
Sen hak peygambersin şeksiz şüphesiz
Sana inanmayan dinsiz imansız
Derviş Yunus neyler dünyayı sensiz
Adı güzel kendi güzel Muhammed
La İlahe İllallah,
Hakk Lâ ilahe İllallah,
Ali Mürşit güzel Şah
Eyvallah Şahım eyvallah
Bkz. Cem 35 (2002) 118: 26.