ÇAĞDAŞ TÜRKÇE ALFABESİNİN OLUŞMASINA BÜYÜK KATKISI OLAN VE TÜRK DİL KURUMU İLK BAŞUZMANI DİLBİLİMCİ HAGOP MARTAYAN DİLACAR’IN ÖLÜMÜNÜN 46. YILI ANISINA
(22 Mayıs 1895 – 12 Eylül 1979)
46 yıl önce vefat eden Hagop Martayan, Türkiye’nin Cumhuriyet dönemine geçiş sürecinde Türk dili üzerinde derin ve kapsamlı çalışmalar yürüttü.
22 Eylül 1932 tarihinde Dolmabahçe Sarayı’nda gerçekleştirilen Türk Dili Konferansı’na, Atatürk tarafından dilbilimciler Hagop Martayan, İstepan Gurdikyan ve Kevork Şimşyikyan da uzman olarak davet edildi. Hagop Martayan dönemin en büyük dil alimlerinden biriydi. Ermenice, İngilizce, Yunanca, İspanyolca, Latince, Almanca, Rusça ve Bulgarca bilen Martayan, aynı zamanda “Türkçe Dil Bilgisi – Gramer” kitabını da yazmıştır. Konferansta “Türk-Sümer ve Hitit Dilleri Arasındaki İlişkiler” başlıklı bildirisini sunmuştur.
1934 yılında Atatürk tarafından Türk Dil Kurumu Başuzmanı olarak atanan Hagop Martayan, yabancı sözcüklerin kökenlerini araştırmadaki uzmanlığı nedeniyle Atatürk tarafından “Dilaçar” soyadını alması önerilmiş ve kendisi de kabul etmiştir. TDK’da 45 yıl görev yapan Martayan’ın, soyadı Kanunu’nda Mustafa Kemal’e “Atatürk” soyadını teklif eden kişi olduğu da söylenir.
Martayan, Türk Tarih Tezi ve Güneş Dil Teorisi çalışmalarıyla Türk ulusunun ve Türkçenin kökenleri konusunda önemli bilgiler ortaya koymuş, 1936–1951 yılları arasında Ankara Üniversitesi’nde Dil-Tarih-Türkoloji dersleri vermiştir. Latin harfleriyle yeni Türk alfabesinin oluşturulmasına yönelik çalışmalara katılmış, 1942–1960 yılları arasında Türk Ansiklopedisi’nin hazırlanmasında başdanışmanlık yapmıştır.
1979 yılının Eylül ayında vefat eden Martayan’ın ölüm haberi TRT ana haber bülteninde “Türk Dil Kurumu ilk başuzmanı büyük dilbilimci ADİL ACAR öldü” şeklinde verildi. Haberde hem isim çarpıtılmış, hem de defin, cenaze töreni ve kabristan hakkında bilgi verilmemiştir. Oysa Hagop Martayan, dünyaca tanınmış bir Ermeni dilbilimci ve Türk Dil Kurumu’nun ilk başuzmanıdır. Atatürk, Türk diline hizmetlerinden dolayı ona “Dilaçar” soyadını önermiştir.
Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren 43 yıl öğretmenlik yapan Hagop Martayan, Osmanlıcadan Türkçeye geçiş sürecindeki dil farklılıklarını ayıklamak, Türkçeyi arıtmak, sadeleştirmek ve kolaylaştırmak için büyük çaba göstermiştir. Günümüz Türkçesinin gelişmesine katkıları inkâr edilemez. Gerçek adı Adil Acar veya A. Dilaçar değil, Ermeni asıllı Hagop Martayan’dır. Ulusal ve uluslararası bilimsel gazete ve dergiler, resmi belgeler bunu açıkça göstermektedir. Ne yazık ki, o dönemin anlayışı, onun gerçek kişiliğini ve adını gizlemeyi tercih etmiştir.
Hagop Martayan’ı iyi tanıyanlar şöyle anlatmaktadır:
“Türkiye’nin yetiştirdiği bu değerli dilbilimci Hagop Martayan, 1895 yılında İstanbul’da doğdu. İlk ve orta eğitimini Gedikpaşa’da tamamladı, İngilizce, Rumca ve İspanyolca öğrendi. 1915’te Robert Kolej’den mezun oldu. Latince, Yunanca, Almanca, Rusça ve Bulgarca dilleri üzerine çalıştı. Birinci Dünya Savaşı’na katıldı, Kafkas cephesinde görev yaptı ve yararlı hizmetleri nedeniyle madalya ile ödüllendirildi. Suriye’ye gönderildi ve orada, daha sonraları Atatürk ile tanıştı. Savaşın ardından Robert Kolej’de İngilizce öğretmenliği yaptı, Sofya Üniversitesi’nde Eski Doğu Dilleri ve Osmanlıca dersleri verdi, birçok gazetede yazarlık yaptı.”
1932’de Mustafa Kemal Atatürk’ün özel davetlisi olarak 1. Türk Dil Kurultayı’na katılan Hagop Martayan, soyadı Kanunu çıkar çıkmaz 1934’te TDK başuzmanı olarak atanmış ve 1935’te Atatürk’ün önerisiyle “Dilaçar” soyadını almıştır.
Ermenice ve diğer yabancı dillerdeki sayısız eseri yanında Türkçe üzerine başlıca eserleri şunlardır:
Güneş Dil Teorisinin Biyopsikolojik Kökenleri (1936)
Azeri Türkçesi (1950)
Batı Türkçesi (1953)
Lehçelerin Yazılma Tarzı, Türk Dil ve Lehçelerin Tasnif Meselesi (1954)
Wilhelm Thomsen ve Orhun Yazıtlarının Çözülüşü (1963)
Devlet Dili Olarak Türkçe (1962)
Türk Diline Genel Bakış (1964)
Türkiye’de Dil Özleşmesi (1965)
Dil, Diller, Dilcik (1968)
Kutadgu Bilig İncelemesi (1977)
Anadil İlkeleri ve Türkiye Dışındaki Başlıca Uygulamaları (1978)
1979 Eylülünde vefat eden büyük dilbilimcinin ölüm duyurusu TRT’den, adı yanlış aktarılmış olarak verilmemeliydi.
Dr. Sarkis Adam