Kelime-i tevhidin aslı, “lâ ilahe illallah Muhammedün resûlullah” şeklinde olup Türkçeye: “Allah’tan başka Tanrı yoktur, Muhammed Allah’ın elçisidir.” olarak çevrilir. Kelime-i tevhit, inanç esaslarının özünü oluşturan iki temel üzerine oturtulmuştur. Bunlardan ilki, Allah’ın varlığını, birliğini, yüceliğini, ikincisi de insanlarla münasebetini sağlayan nübüvvet kavramını vurgulamaktır (Arpaguş, 2002: 214). Sözlük anlamı: “Allah’ın birliğine inanma, bir sayma, bir olarak bakma” (2009: 1970) şeklinde olan tevhit, “Allah’ın varlığına ve birliğine” dair yazılan manzum ve mensur eserlere verilen isimdir. Tevhit, Divan ve Dinî-Tasavvufi Türk edebiyatlarında müstakil bir tür olma özelliği gösterir. Divân şairleri, tevhit türüne, mürettep bir divan içerisinde ilk sırada yer vermişlerdir. Mutasavvıf şairler tarafından da aynı metodoloji kullanılmakla birlikte tasavvufi tevhitlerin genel karakteri, şer’i tevhitlerden farklılık gösterir. Tasavvufi tevhitlerde tefekkür, tevil ve feraset kendini daha fazla gösterir (Güzel, 2014: 309-310). Tevhidi Alevi-Bektaşi inanç sistemi bağlamında bir dua türü olarak değerlendirme gerekçemiz, Tanrı’nın varlığı ve birliğine yönelik ifadelerle kuruluyor olması ve cem ritüellerinde kelime-i tevhit kısımlarının herkes tarafından eşlik edilerek ortak bir zikir faslı şeklinde icra ediliyor olmasıdır.
Cem ritüellerinde, miraçlama bölümünün ve Kırklar Semahı’nın ardından cemdekilerin birlik olmasını, birliğin sağlanmasını simgeleyen tevhid icra edilir. Tevhit olarak okunan manzumelerin kıtaları arasında “La ilahe İllallah”, “İllallah şah İllallah”, “Şah illallah” gibi ifadeler ezgi eşliğinde hep birlikte zikredilir (Akın, 2020a: 158).
Tevhit, Alevi-Bektaşi ibadet pratiklerinin de bir parçası konumundadır. Kelime-i tevhit, Tanrı’nın varlığının ve birliğinin kabulünün beyanı noktasında, Alevi-Bektaşilerce cem ritüellerinde zikredilir. Özellikle kurban erkânlarında ve cenaze erkânlarında sıkça söylenen tevhid, Alevi-Bektaşi edebiyatı içerisinde de müstakil bir tür olma özelliği gösterir. Cem ritüellerinde Ulu Ozanlar ‘a, daha çok da Hatayi’ye ait olan tevhit örnekleri söylenerek kelime-i tevhit kısmı hep bir ağızdan icra edilir.
Ağuiçen Ocağı dedelerinden 19. yüzyılda yaşamış Seyyid Derviş Dede’ye ait cönkten alınan ve bugün hâlâ İmam Zeynel Abidin Ocağı, Dede Garkın Ocağı ve Beyazıd-ı Bostan Ocağı dedeleri tarafından Bayram Cemlerinde okunmaya devam eden bir örnek ile tevhit türünün örneklendirilmesi mümkündür:
“Ezeli söylenür Allah’ın adı
Varis-i gevherler erkânıdır tevhid
Allah Muhammed Ali’den böyle kalıpdır
Şah Safi’nin armaganıdır tevhid
La ilahe illallah
La ilahe illallah
Muhammed Hak Resulullah
Allah eyvallah
Tevhidinen yer gök karar tutupdur
Bitmez işler tevhidinen bitipdir
Tevhidinen talib Hakk’a yetipdir
On İki İmamın armağanıdır tevhid
La ilahe illallah
La ilahe illallah
Muhammed Hak Resulullah Allah eyvallah
Mürebbisiz musahibsiz dermansız
İkrâr virüp dönen olur imansız
Yakın ihlasınan çağıram gümansız
Devasız dertlerin dermanıdır tevhid
La ilahe illallah
La ilahe illallah
Muhammed Hak Resulullah Allah eyvallah
İkrârı bütünler giriftar-ı fikirler
Onlar da çekmez endişe-i zikirler
Halefler talibler pirler zeykirler
Sizler de söyleyin canların canıdır tevhid
La ilahe illallah
La ilahe illallah
Muhammed Hak Resulullah Allah eyvallah
Tevhid eyleyenler olur hemişe
Tevhid itmeyenler çeker endişe
Hanedân-ı Ali’ye erişe
Muhibb-i hânedanın armağanıdır tevhid
La ilahe illallah
La ilahe illallah
Muhammed Hak Resulullah Allah eyvallah
Her kim Şah Safi’nin emrini tutmaz
Yorılır yollarda menzile yetmez
Ona şâh-ı velayet itibar itmez
Sufi kişilerin bayramıdır tevhid
La ilahe illallah
La ilahe illallah
Muhammed Hak Resulullah
Allah eyvallah
Muhammednen Ali lahmüke lahmi olanda Pirim Hünkâr Hacı Bektaş Veli sürek sürende Kırklar uryan olup semaha girende
Yüz igirmi dört bin peygamberin başıdır tevhid
La ilahe illallah
La ilahe illallah
Muhammed Hak Resulullah
Allah eyvallah
Hasan Hüseyin irşad olanda
İmam Zeynel Aba dâra duranda
Bakır’ınan Ca’fer tarik çalanda
İmam Musa Kazım Kazım Rıza yolıdır tevhid
La ilahe illallah
La ilahe illallah
Muhammed Hak Resulullah
Allah eyvallah
Taki’den Naki’dir din ile iman
Haseniyyü’l Askeri kalbinde mihman Muhammed Mehdi hucet’ül burhan Cümle evliyaların başıdır tevhid
La ilahe illallah
La ilahe illallah
Muhammed Hak Resulullah
Allah eyvallah
Şah Hatayi’m dir ki tevhid derya denizdir
Tevhid itmeyenler bizim nemizdir
Pirimiz Şah Safi ser-halkamızdır
Cümle ibadetlerin başıdır tevhid
La ilahe illallah
La ilahe illallah
Muhammed Hak Resulullah
Allah eyvallah (Akın, 2020c: 425-427
Tevhit
