Alevi-Bektaşiliğin felsefi ve ahlaki boyutlarının biçimlenmesi noktasında, “Dört Kapı Kırk Makam” şeklinde anılan tasavvufi anlayışın büyük payı vardır. Bir çeşit ahlak felsefesi olarak değerlendirebileceğimiz bu anlayış, kendi içinde sistemli bir yapı arz eder. Bu yapı, ahlaki önermeleri olan bir yapıdır ve Alevî Bektaşi inancının etik boyutunun biçimlenmesi noktasında son derece etkilidir. Dört kapı, sırasıyla: Şeriat, Tarikat, Marifet ve Hakikattir (Coşan (haz.): 1990). Bu dört kapı, insan-ı kâmil olmak ve Tanrı’ya ulaşmak için tarikat mensubunun sırasıyla geçmesi gereken aşamalara işaret eder. Ancak bu dört kapıdan layıkıyla geçebilen kişi tarikat ehli olabilir. Dört kapı kırk makam anlayışı uyarınca her kapı on makamdan oluşur. Her makamda tasavvuf ehlinin yerine getirmekle yükümlü olduğu hususiyetler vardır. Bir kapıdan diğerine geçiş ancak makamların tamamının gerekliliklerini yerine getirmekle mümkündür.
Hacı Bektaş Veli, Makâlât adlı eserinde kapıları ve makamlarını tek tek sıralayarak bilgi verir. Şeriat kapısının birinci makamı iman etmektir. İkinci makam: ilim öğrenmek; üçüncü makam: namaz kılmak, zekât vermek, oruç tutmak, gücün yetiyorsa hacca gitmek, seferberlik zamanı düşmana karşı gelmek ve cenabetten temizlenmektir. Dördüncü makam: helal kazanmak ve faizi haram bilmektir. Beşinci makam: nikâh kılmaktır. Altıncı makam: hayz ve loğusalıkta cinsi münasebeti haram bilmektir. Yedinci makam: sünnet ve cemaat ehillerinden olmaktır. Sekizinci makam: şefkattir. Dokuzuncu makam: temiz yemek, temiz giyinmektir. Onuncu makam: iyilikten yana olup yaramaz işlerden sakınmaktır.
İkinci kapı, tarikat kapısıdır. Tarikat kapısının ilk makamı, pirden el alarak tövbe etmektir. İkinci makam: mürit olmak; üçüncü makam: saç kesip sakal tıraşı olmak ve elbise değiştirmektir. Dördüncü makam: nefis ile savaşarak olgunlaşmak ve pişmektir. Beşinci makam: hizmet etmek; altıncı makam: korkudur. Yedinci makam: ümit etmektir. Sekizinci makam: hırka, zenbil, makas, seccade, subha, ibrat ve asadır. Dokuzuncu makam: sahip-makam, sahip-cemiyet, sahip-nasihat ve sahip-muhabbet olmaktır. Onuncu makam ise aşk, şevk, sefa ve fakirliktir.
Üçüncü kapı, marifet kapısıdır. Marifet kapısının birinci makamı, ilimdir. İkinci makam: cömertlik; üçüncü makam: hayâ; dördüncü makam: sabır; beşinci makam: perhizkârlık; altıncı makam: korku; yedinci makam: edep; sekizinci makam: miskinlik; dokuzuncu makam: marifet; onuncu makam: kendini bilmektir.
Dördüncü kapı, hakikat kapısıdır. Hakikat kapısının ilk makamı, toprak olmaktır. İkinci makam: yetmiş iki millete bir nazarla bakmak, kimseyi ayıplamamaktır. Üçüncü makam: elinden geleni esirgememektir. Dördüncü makam: dünyada yaratılmış olan bütün nesnelerin kendisinden emin olmasıdır. Beşinci makam: mülk sahibine yüzünü sürüp yüzsuyunu (yaratılış sebebi olan Muhammed nurunu) bulmaktır. Altıncı makam: sohbette hakikat sırlarını söylemektir. Yedinci makam: seyr-i sülüktür. Sekizinci makam: sır; dokuzuncu makam: münacat; onuncu ve son makam: Çalap Tanrı’ya ulaşmaktır (Coşan (haz.), 1990: 10-20).
Hoca Ahmet Yesevî’nin Fakrname adlı eserinde yer verdiği Dört Kapı Kırk Makam anlayışı ile Hacı Bektaş Veli’nin Makalat eserinde sıraladığı kırk makamdan otuzu, aynı denilecek kadar birbirine yakındır. Diğer on tanesinin farklılığı ise ifade değişikliklerinden kaynaklanmaktadır (Güzel, 2002: 51). Alevi-Bektaşi inancının felsefi ve kültürel içeriğinin biçimlenmesi noktasında belirleyici olan dört kapı kavramı, erdemli bir yaşamın nasıl yaşanacağına yönelik ahlaki önermeler içerir. Birinci kapı olan Şeriat kapısı; insanın kendisini ve evreni tanıdığı, kendisinin ve yaratıcının farkına vardığı bir deneyimleme sürecine işaret eder. İkinci kapı Tarikat kapısıdır ve bu kapıya geçiş ancak Şeriat kapısının doğru idraki ile mümkündür. Tarikat mertebesinde ikrâr vererek edep erkân öğrenmek, yola talip olmak esastır. İkinci kapıdan yola girerek geçen talibin üçüncü kapı olan Marifet kapısında nefsini eğitmesi, insani zaaflarından sıyrılması beklenir. Dördüncü ve son kapı olan Hakikat kapısına ancak üç kapıdan layıkıyla geçen talipler ulaşabilir. Bu kapı artık insan-ı kâmil olma yolunda atılan adıma işaret eder. Talibin Hak ile bütünleştiği, tasavvuf görgüsünü tamamladığı, tenden geçip tine vardığı bu kapıya ulaşan kişi, artık yol göstermeli, irşat vazifesinde bulunmalı, bildiklerini aktarmalıdır. Dört kapı kırk makam anlayışı belirli anahtar sözcükler ile özetleyecek olursak: Şeriat Kapısı: iman; Târikat Kapısı: ibadet, Marifet Kapısı: irade ve Hakikat Kapısı: İrşat kavramları ile karşılanabilir.
Dört Kapı Kırk Makam Anlayışı
